Хайрутдинов А. Г., Шарафеева Р. Г. Габдерәшит Ибраһимның ике хаты

Аннотация

В статье представлены два письма татарского религиозного и общественного деятеля Абдурашида Ибрагимова. Первое письмо отправлено им из Стокгольма и адресовано близкому другу и соратнику Ризаэтдину Фахретдинову. Оно дает представление об отношении А. Ибрагимова к состоянию человеческой цивилизации, и его размышлениях о будущем. В документе отражен один из эпизодов его активной общественно-политической деятельности, нацеленной на привлечение российской мусульманской общественности к политической практике на международной арене. В частности, А. Ибрагимов сообщает о своем намерении принять участие в Стокгольмской конференции, состоявшейся весной-летом 1917 г. Особый интерес представляет объяснение А. Ибрагимовым своего решения о принятии участия в форуме всех течений международного социализма. Второй документ – прощальное письмо А. Ибрагимова, адресованное супруге Гаян ханум. Письмо отправлено из Японии, где он провел последние одиннадцать лет своей жизни и обрел вечный покой. В этом коротком послании он пишет о предчувствии своей близкой кончины и делится своими переживаниями, а также буквально между строк выражает любовь и признательность своей спутнице жизни. Оба этих документа являются малоизвестными и вводятся в научный оборот впервые.

Abstract

The article presents two letters written by an outstanding Tatar religious and public figure, Abdurashid Ibragimov. The first letter was sent from Stockholm and addressed to his close friend and colleague Rizaetdin Fakhretdinov. The letter sheds light on A. Ibragimov's attitude towards the state of human civilization and his thoughts about the future. The paper reflects one of the episodes of his active social and political activities aimed at involving the Russian Muslim community in political issues on the international stage. In particular, A. Ibragimov announces his intention to take part in the Stockholm conference held in the spring and summer of 1917. A. Ibragimov’s explanation of his decision on the participation in the International Socialism Forum is of particular interest. The second document is a farewell letter of A. Ibragimov to his wife Gayan. The letter was sent from Japan, where A. Ibragimov spent the last eleven years of his life, to Istanbul, where his family remained. This forced separation was caused by a number of reasons. First of all, during the Russian revolutionary turmoil A. Ibragimov and his family had to leave their homeland hastily and secretly, where he was threatened with imminent death. They found themselves in the Ottoman Empire, which was also further hit by shocks that buried the great state, followed by the wreckage of the Republic of Turkey. During the Ottoman and Turkish periods of his biography, Ibragimov continued his active social, political, religious and educational activities. However, such activity of an outstanding Muslim theologian and thinker did not fit into the secular trajectory of Turkey's development. As a result, the scholar had to move to Japan, which, in fact, became his third homeland. In this country, he launched a wide religious, educational and missionary work, enthusiastically engaged in the affairs of the Tatar Diaspora, and headed the Cathedral mosque in Tokyo. In his brief message, A.Ibragimov writes about his feeling of the approach of death, shares his inner turmoil, and expresses love and gratitude to his life partner between the lines. Both of these documents are little known and introduced into scientific discourse for the first time.

Ключевые слова

Абдурашид Ибрагимов, Ризаэтдин Фахретдинов, Стокгольмская конференция, эпистолярный жанр, частные архивы, биография.

Keywords

Abdurashid Ibragimov, Rizaetdin Fakhretdinov, the Stockholm conference, the epistolary style, private archives, biography.

Татар милләтенең язмышында, иҗтимагый тормышында, мәдәниятендә, сәясәтендә, фән һәм мәгарифендә, фикер яки фәлсәфә дөньясында тирән эз калдырган олы затларыбызның тәрҗемәи хәлләренә күз салсаң, алардагы вакыйгалар берничә кешенең гомеренә җитәрлек булуын күрәсең. Шуңа күрә, андый кешеләрнең тормыш юлларын өйрәнгәндә: «Инде, ниһаять, безгә һәрнәрсә мәгълүм», ‒ дип нокта куеп булмый, чөнки әледән-әле, көтелмәгән сәбәпләрдән моңарчы билгеле булмаган мәгълүматлар, язма чыганаклар пәйда була. Нәтиҗәдә, тормыш юлы инде яхшы гына өйрәнелгән кебек күренгән шәхеснең биографиясенә яңа сәхифәләр өстәлә, милли тарихыбыз хәзинәсе кыйммәтле, хәтта бәяләп бетергесез җәүһәрләр белән баетыла. Күренекле татар дин әһеле, казый, галим, остаз, фикер иясе, матбугатчы, сәясәтче һәм җәмәгать эшлеклесе Гомәр углы Габдерәшит Ибраһим (1857-1944) хәзрәтнең иҗтимагый һәм шәхси биографиясе югарыда әйтелгәннәрнең бер мисалы. Биредә галимнең биографиясенә кагылышлы ике кызыклы документ тәкъдим ителә.

Документларның беренчесе – Г. Ибраһимовның Ризаэтдин Фәхретдингә язган хаты. Әлеге документ 1917нче елда «Шура» журналында нәшер ителгән¹. Бу документ Габдерәшит казыйның иҗтимагый эшчәнлеге тарихына караган сәхифәләрнең берсен ача. Икенче чыганак Габдерәшит хәзрәтнең үз кулы белән язган һәм әлегә кадәр киң җәмәгатьчелеккә мәгълүм булмаган бәхилләшү хатыннан гыйбарәт². Әлеге хат галимнең шәхси тормышының самими хисләрне чагылдырган сәхифәсен ача.

Хатларның беренчесе Г. Ибраһимның Русиядә яшәгән һәм үтә дә актив иҗтимагый эшчәнлеге дәверенә карый. Табигый ки, татар милләтенең йөзек кашы булган шәхесләребез үзара аралашып, фикер алышып, хезмәттәшлек итеп яшәгәннәр. Габдерәшит хәзрәтнең мәшһүр дин әһеле, фикер иясе һәм җәмәгать эшлеклесе булган Риза Фәхретдингә язган хаты шундый аралашуның бер үрнәге. Хатта Г. Ибраһимның кешелек дөньясын тетрәткән сәяси вакыйгаларга, аның рухи халәтенә кагылышлы карашы һәм дини-фәлсәфи уйланулары чагылыш тапкан.

Г. Ибраһимның бу хаты ул чакта «Шура» журналы редакциясен җитәкләгән Ризаэтдин хәзрәткә Стокгольм шәһәреннән җибәрелгән. Галимнең анда ни сәбәпле барып чыгуы игътибарга лаек. Авторның әйтүенчә, ул Швеция башкаласында үткәреләчәк социалистлар конгрессында катнашу нияте белән килгән. Әлеге конгресс тарихта «Стокгольм конгрессы» буларак мәгълүм. Русиядә 1917 елның ике революциясе арасында үткәрелгән бу чарага үзенең тискәре мөнәсәбәтен В. Ленин да белдергән. Аның язуынча, большевиклар баштан ук конференциядә катнашмаячакларын белдергәннәр³. Г. Ибраһимның хатын укыганда Русия мөселманнары арасында да әлеге чарага карата мөнәсәбәтнең төрле булуы сизелә. Шулай да, хат авторы анда мөселманнарның катнашуын бик кирәкле һәм әһәмиятле адым дип саный. Шулай итеп, бу хат, Габдерәшит хәзрәтнең диндәшләрен бөтендөнья сәяси процессларда актив катнашуга җәлеп итәргә, шул рәвешле аларның сәяси-иҗтимагый үзаңнарын үстерергә теләгәнен күрсәтә. Икенче яктан, Г. Ибраһимның әлеге чарага карата булган карашы аның киләчәктә В. Ленинның сәяси көрәш мәйданында көндәше, хәтта дошманы булачагы да хатта ярылып ята. Шуңа күрә, большевикларның Русияне үз кулларына алуы белән Г. Ибраһимның илдән чыгып китүе сәер адым түгел.

Хатта Габдерәшит хәзрәт каршыбызга зур сәясәтче, идеологик көрәшче буларак кына түгел, олы фикер иясе буларак та килеп баса. Шуңа күрәдер, Риза Фәхретдин һич тә икеләнмичә ул хатны матбугатка, бөтен милләт хозурына чыгарырга карар кыла. Хат, чыннан да, ике дус арасында булган аралашуның бер эпизоды гына түгел. Бу хат, гомумән, шул заманда яшәгән татар-мөселман зыялыларының рухи, интеллектуаль дөньяларының никадәр киң һәм бай булуын күрсәтә.

Беренче карашка, кулыбызда бер кешенең якын дустына язган кыска гына хаты. Ә чынлыкта, бу хат үзе турында хәбәр бирү белән бергә, кешелек дөньясының үткәне һәм киләчәге турында тирән уйлануларны, тарихның канга баткан сәхифәләреннән алынган ачы нәтиҗә һәм тәҗрибәләрне, котылу чаралары турындагы фаразларны, киләчәккә булган өметләрне үз эченә алган манифест булып яңгырый. Шулай итеп, ике татар зыялысының берсе үзенең уйланулары, карашлары, өметләре белән уртаклаша, икенчесе шул ихлас хисләрне халык игътибарына чыгарып, бөтен милләт белән уртаклаша, аны агартырга, аң дәрәҗәсен үстерергә тырыша. Болар барысы да әлеге ике шәхеснең никадәр олуг затлар булуын күрсәтүче чынбарлык. Ирексездән: «Бу хатта ике шәхеснең сакланып калган күңел вә акыл балкышы нурында без кем? Безнең бу тормышта урыныбыз һәм ролебез нинди?» ‒ дигән уйлар туа.

Мәкаләбездә урын алган әлеге документ Казан федераль университетының Н. И. Лобачевский исемендәге фәнни китапханә баш библиографы, Сирәк кулъязмалар һәм китаплар бүлеге хезмәткәре Рәисә ханым Шәрәфиева тарафыннан табылды.

Укучылар игътибарына тәкъдим ителгән икенче хат Г. Ибраһимның шәхси тормышының кулдан язылган ике-өч юлда чагылган бер мизгеле белән таныштыра. Документ безгә озак еллар, урау юллар узып иреште. Шуңа күрә, бу хатның табылу тарихы турында да әйтеп үтү дөрес булыр.

2017 елның апрель аенда В. Г. Тимирясов исемендәге Казан инновация университеты (КИУ) нәшрияты Фәүзия Ибраһим язган «Мастер кулинарии: подарок для дам = Аш остасы: ханымнарга һәдия» исемле икетелле китап бастырып, аны тәкъдир итү кичәсен үткәрде⁴. Китап беренче мәртәбә 1909 һәм 1915 елларда Казанда «Гасыр» матбагасында дөнья күргән.

Әлеге басманы җәмәгатьчелеккә кайтаруны максат итеп куйган КИУ нәшрияте хезмәткәрләре ул китапны язган Фәүзия Ибраһимның кем булуы белән кызыксына башлыйлар. Әмма, Фәүзия Ибраһим турында хәтта «Татар энциклопедиясе»ндә дә мәгълүмат юклыгы ачыклана. Эзләнү процессында КИУ нәшриятчылары Татарстан милли китапханәсе белән элемтәгә керәләр. Биредә кулъязмалар бүлеге мөдире Айрат Заһидуллин Фәүзия Ибраһимның Габдерәшит Ибраһимовның кызы булу мөмкинлеге турында фараз белдерә.

Әлеге фаразның дөреслеген тикшерү өчен КИУ нәшрияте мөдире Гөлназ ханым Дарчинова Муса Җаруллаһ Бигиевнең (1875-1949)⁵ тормыш юлына багышланган «Һәм ярылды ай...»⁶ исемле документаль фильмга сценарий язган мәкалә авторларының берсенә мөрәҗәгать итә. Кинолентада Фәүзия Ибраһимның образы тудырылган була. Чыннан да, кинокартинада Муса әфәнде Бигиевнең гомеренең соңгы көннәрен Каһирәдә, Фәүзия ханым Ибраһимның тәрбиясендә үткәргән булуы күрсәтелә. Әмма, сценарий авторы да ул вакытта Фәүзия Ибраһим турында шуннан артыгын белми. Алга таба эзләнү дәвам итә. Ниһаять, Фатыйх Хәбиб исемле журналистның хәлиткеч ярдәме нәтиҗәсендә Габдерәшит казыйның Төркиядә яши торган оныгының оныгы Неслихан Арул Аксой ханым белән элемтә корыла. Бу танышлык нәтиҗәсендә Фәүзия Ибраһим турында мәгълүмат барлау мәсьәләсе тиз арада хәл ителә. Неслихан ханым Әнкара университетының тел, тарих һәм география факультетында олы бабасы Габдерәшит Ибраһим һәм аның нәселе турында диссертация язучы буларак кирәкле мәгълүматларны тәкъдим итте. Неслихан ханымның шәхси архивында Габдерәшит хәзрәтнең тормыш иптәше Гаян ханымга язган бәхилләшү хатының саклануы турында хәбәр күренде. Казанга килгән вакытында Неслихан ханым ул хат белән безне дә таныштырды. Мәкаләдә хатның хәзерге татар теленә тәрҗемәсе тәкъдим ителә.

Искә алынган истәлекле хатны Габдерәшит хәзрәт ул вакытта Истанбулда яшәгән гаиләсенә Япония башкаласы Токиодан 1943нче елның апрель аенда язып җибәргән була. Бу йөздән, Габдерәшит хәзрәтнең Япониягә ничек барып чыгуын да, кыскача гына булса да, күзәтеп чыгыйк.

Габдерәшит хәзрәт ике мәртәбә гаилә кора. Аның беренче хатыны Рәйхан белән булган никахыннан Әхмәт-Мөнир, Кадрия һәм Фәүзия исемле өч баласы туа. Әмма, Рәйхан ханым яшьли үлеп китә, әфәндебез өч бала белән ялгыз кала. Якын кешеләре аның бу югалтуны никадәр авыр кичергәнен хәзрәтнең үз авызыннан ишетәләр. Шулай да, Габдерәшит хәзрәт үзенең иҗтимагый эшчәнлеген туктатмый. Хатыны үлгәннән соң күпмедер вакыт узгач ул Өфе шәһәренең татар җәмәгатьчелеге үткәргән бер иҗтимагый чарада катнашу сәбәбе белән үзенең күптәнге дустына кунакка килә. Хәзрәтне кунак иткән йорт хуҗасының Гаян исемле кызы була. Дусты Габдерәшитнең авыр хәлен сизеп: «Синең өч балаң белән никадәр интегүеңне күреп мин дә кайгыга баттым. Хәләл җефетең итеп минем кызымны кабул итсәнә, миңа синең каенатаң булу шәрәфен насыйп ит», ‒ дип, кызының язмышын Габдерәшит хәзрәтнең язмышына үреп җибәрә⁷. Шул көннән башлап Гаян ханымның төрле вакыйгаларга, кайгы-хәсрәтләргә һәм олы самими хисләргә бай булган яңа тормышы башлана.

Никахлашканнан соң Габдерәшит хәзрәт белән Гаян ханым Санкт-Петербургта яши башлыйлар. Габдерәшит казыйның бу никахтан Тимер, Чыңгыз, Камил, Сабахәт һәм Фаика исемле биш баласы дөньяга килә. Бу дәвердә дә Габдерәшит казый иҗтимагый һәм сәяси активлык казанында кайный: бертуктаусыз сәфәрләр, төрле чараларда булу, матбугатта эшчәнлек, фикердәшләре белән аралашу, мөселман корылтайларында катнашу, татар халкының милли азатлык хәрәкәтенең үзәк шәхесләренең берсе итеп танылу, Русия хөкүмәте белән мөнәсәбәт кору, Муса Бигиев белән бергәлектә газеталар чыгару⁸...

Ул арада Русиядә 1917 елда бер-бер артлы ике инкыйлаб куба. Гражданнар сугышыннан соң Совет власте идеологик көндәшләренә карата басымны арттыра, эзәрлекләүләр башлана. Шул сәбәпле Габдерәшит хәзрәт гаиләсен коткару йөзеннән илдән чыгып китәргә мәҗбүр була. Фәүзия ханымның истәлекләренә караганда, өсләрендә ни булса, шул кием белән, үзләре белән кирәк-яраклар да ала алмыйча, Финляндия чиген кичеп кенә исән калалар⁹. Язмыш җилләре Габдерәшит хәзрәтне гаиләсе белән бергә Төркиягә кадәр алып китә. Алга таба берничә ел дәвамында алар бу илдә яшиләр һәм төпләнеп тә калалар кебек. Тормыш җайга салынганда гына Габдерәшит хәзрәт нигә Япониягә китә соң? Инде әлеге сорауга да булдыра алган кадәр җавап бирик.

Бу илгә Габдерәшит хәзрәт 1908 елдан¹⁰ (кайбер чыганаклар буенча хәтта 1902 елдан)¹¹ ук сукмак салган була. Япониядә үткәргән 1908-1909 елларында ул императорның улы принц Ито белән, җирле хөкүмәткә якын булган байтак кына җәмәгать эшлеклеләре, шул исәптән граф Окума¹² белән таныша, алар белән эшлекле элемтәләр кора. Нәтиҗәдә, 1909 елның март аенда Г. Ибраһим дусты Toяма Митсуру ярдәме белән Япониядә «Асия Гикай» (Асия мәҗлесе) исемле мөселман җәмгыятен оештыра. Гомумән алганда, төрки халыклардан беренче булып Япония җитәкчелеге белән сәяси элемтәләрне нәкъ менә Г. Ибраһим корып җибәрә¹³. Галимнең Япониягә соңгы мәртәбә һәм бөтенләйгә китүе 1933 елга туры килә¹⁴. Бу юлы аның Япониягә китүенең һәм шунда калуының махсус сәбәбе була. Аның турында да әйтеп узыйк.

Төркиядә яшәгән дәверендә Габдерәшит хәзрәтнең гыйлеме һәм дини даирәләрдәге абруе аның янында табигый рәвештә ислами хәрәкәт барлыкка килүенә китерә. Габдерәшит хәзрәтнең Истанбулның тарихи үзәгендә урнашкан Сөләймания мәчете¹⁵ мөнбәреннән сөйләгән вәгазьләре, чынлап та, зур иҗтимагый кайтаваз уята. Аның вәгазьләрен тыңларга килгән меңләгән кеше Истанбул шәһәренең әлеге иң зур мәчетенә хәтта сыймый башлый. Габдерәшит хәзрәтнең дусты Мехмет Акиф Эрсой¹⁶ аның турында мондый хатирәләр язып калдырган: «Вәгазь тыңлаган меңләгән кешеләргә сөйләгән хотбәләрендә ул туган иленә хас булган сөйләм белән Истанбул шивәсен катыштырып, купшы җөмләләр кулланмыйча, катлаулы тезмәләр тезмичә гаять аңлаешлы тел белән сөйләп, җәмәгатьне сокландыра иде. Әгәр туктамастан сөйләсә, аны өзелмичә тыңлыячаклар иде»¹⁷.

Табигый ки, Кәмал Ататөрек җитәкчелегендә үсеш кичергән яңа Төрек дәүләтендә Габдерәшит хәзрәтнең эшчәнлеге һәм популярлыгы хөкүмәтнең рәсми эчке сәясәтенә, идеологиясенә комачау итә башлый. Шуңа күрә, төннәрнең берсендә Габдерәшит казыйны яшерен сурәттә үзе янына Төркиянең президенты Мостафа Кәмал Ататөрек чакыртып ала. Мөгътәбәр илбашы мәшһүр вәгазьчене үзен борчыган бу мәсьәләне хәл итү юлларын табар өчен чакырткан булып чыга. Ататөрек Габдерәшит хәзрәт белән бик ихтирамлы мөгамәлә кора, итәгатьле генә итеп үзенең гозерен белдерә¹⁸. Бу очрашу нәтиҗәсендә Г. Ибраһим Япониягә китеп вафатына кадәр шунда калырга мәҗбүр була.

Мондый шартларда Габдерәшит хәзрәт белән аның хәләл җефете Гаян ханымның бер-берсе белән аралашу чарасы булып бары тик хатлар, килгән-киткән мосафирлар аша җиткерелгән сәламнәр генә кала. Көннәрдән бер көнне әнә шундый мосафирларның чираттагысы Гаян ханымның кулына ире Габдерәшит язган соңгы хатны, бәхилләшү хатын тоттыра.

Укучылар игътибарына әлеге ике хатның хәзерге татар теленә тәрҗемәсен тәкъдим итәбез.

№ 1. Габдерәшит Ибраһимовның Ризаэтдин Фәхретдингә язган хаты

Хөрмәтле Рәшит казый тарафыннан язылган бер мәктүп

Якын дустым, газизем Риза-казый!

Үзебез никадәр олыгайсак та, фикеребез әле һаман яңарыш юлында булганыннан, дөньяның яңарышын сизмичә яшәү юлын таба алмыйм. Минем уйлавымча, фикерләребезнең барлыкка килүендә бертөрле охшашлык бардыр. Чөнки нинди генә бер зилзилә булмасын, Сез шундук исемә төшәсез. Хәзерге вакытта мин Стокгольм шәһәрендә. Бу урын, җир шарының канга буялмый калган аз санлы урыннарының кечкенә генә бер парчасы булганлыктан, кан исеннән бизгән вә туйган кешеләр кайчак бу урында зур гауга-талаш һәм борчу-хәсрәтләр белән бозылып беткән хәяттән арынып бер тын алу заманының җиткәнлеге турында тавышларының бар көче белән кычкырып сөрән салырга телиләр. Ләкин борчу-хәсрәтләр шавы һәм егерменче гасыр мәдәнияте гөрелтесе астында бу сөрәннең Москваның пасхасында чебен безелдәве кадәр дә тәэсире булмаячагын фараз итәмен.

Шулай булса да, бу егерменче гасыр мәдәнияте заманыбыз мәдәниятенең мал чалу урынына тиң булган мәйданында безгә дә көн күрергә насыйп булганлыктан, тормышыбыз, әйтерсең: «кемнең арбасында булсаң, шуның җырына җырла», «ятып калганчы атып кал», гыйбарәләрендә бәян ителгән кагыйдәләргә корылган. Биредә май ае дәвамында җыелырга карар кылган социалистлар конгрессына безнең Русия мөселманнары да үз тарафларыннан бер-ике вәкил күндерүләре тиеш иде. Мин үзем бу мәҗлестә «мөселман» сыйфаты белән катнашачакмын.

Безнең яшьләребез арасында хакыйкый социалистларның да булу ихтималы бар. Мин бу мәсьәлә хакында кешеләрнең ни дәрәҗәдә катышу хаклары барлыкны бик яхшы белмим, шулай булса да, кешеләр үзләре: «Без дә катнашабыз», – диләр. Шуның өчен, кешелек сафларында булганнарның бу эшләргә катнашу вә кушылулары кирәкле нәрсә. Һичбулмаса: «без дә шунда булдык», дип әйтү өчен генә булса да берәр адәм анда булырга, катнашырга тиешле.

Заманыбыз үтә дә мөһим замандыр. Җиһан кан дәрьясына кереп батты. Фән белән шөгыльләнүче җитди галимнәр: «Дөнья яңадан туфан астында калачак», – дип сөйлиләр. Боларның әйтергә теләгәннәре, бәлки, шушы кан туфаны булгандыр. Фәкать, бу туфаннан коткарып сәламәт хәлдә алып чыгар өчен Нух пәйгамбәр кайда? Бу егерменче гасыр мәдәнияте Нух пәйгамбәрнең үзен дә батырырга бик мөмкин.

Аксак Тимерләр, Чыңгызлар, Батый вә Һулагуларга салават укырга тиешле булган көннәр килде. Мин үзем бу хәлләрдән разыймын. Чөнки Аллаһның рөхсәте белән Аурупаның бүгенге мәдәнияте дә шушы туфанда буылачак. Безнең һичбер сүз сөйләргә көч-гайрәтебез калмаган. Инде ни генә әйтсәк тә, «егерменче гасыр мәдәнияте», дигән сүз шундук каршыбызга килеп баса иде. Егерменче гасыр мәдәнияте, нинди һәләкатьләргә китереп керттеме? Күрдегез, ләбаса! Сербия короле кайда? Карадаг кая юкка чыкты? Бельгия белән Румания нишләделәр? Егерменче гасырның кадерле кунаклары булган Габделхәмит¹⁹ белән Николай нихәлдәләр?

Табынга сый вә нигъмәтләр әле һаман куелмады. Әмма яңа киләчәк мөсафир-кунаклар бар, дәгъвәтнамәләр тапшырылды.

Бер гаҗиз бәндә Габдерәшит Ибраһим.

Хосусый сурәттә язылган бу мәктүпне Габдерәшит әфәнденең хәлләрен белергә теләгән иптәшләре вә ихлас дуслары белән уртаклашу нияте белән матбугатка чыгардык. Мәктүптә яшерелергә тиешле булган бер нокта да юк. Фәкать, юлда бик озак йөргән. Стокгольм почтасына апрельнең 4ндә (23нче мартта бирелгән бу мәктүпне без 12нче июньдә генә алдык).

Шура. ‒ 1917. ‒ № 12. ‒ Б. 288.

№ 2. Габдерәшит Ибраһимовның хатыны Гаян ханымга язган соңгы хаты

16 апрель 1943 ел.

Токио шәһ.

Мәрхәмәт кыйлып, җаныма тиң дустым Гаян ханымга тапшырылуын үтенәм.

Габдерәшит Ибраһим.

Озак вакытлар аерылышу утында янган тормыш иптәшем кулларыңнан үбәр хөрмәт белән сәламнән соң, балаларга берәм-берәм сәлам һәм дога.

Мин бик картайдым, сәламәтлегем Аллаһыга шөкер.

Сезне уйлыйм, ләкин минем язмышым горбәтлек тормышы икән.

Олугъ ихтирам белән дөреслекне һәм хак булганнарны тиешле сурәттә җиренә җиткерүләрен үтенәм.

Күрешү өмете мәңгелектер. Сөекле дустым, мин – Габдеррәшит.

Г. Ибраһим оныгының оныгы Неслихан Арул-Аксой ханымның шәхси архивыннан.

ИСКӘРМӘЛӘР:

1. Хөрмәтле Рәшит казый тарафыннан язылган бер мәктүп // Шура. – 1917. – № 12. – Б. 288.

2. Г. Ибраһим оныгының оныгы Неслихан Арул-Аксой ханымның шәхси архивы.

3. Ленин В. И. О Стокгольмской конференции. Полное собрание сочинений. 5-е изд. – М.: Издательство политической литературы, 1967. – Т. 34. – С. 98.

4. Ибрагимова Ф. Мастер кулинарии: подарок для дам = Аш остасы: ханымнарга һәдия. – Казань: Изд-во «Познание» Казанского инновационного университета, 2017. – С. 5-9.

5. Муса Җаруллаһ Бигиев турында тулырак мәгълүмат алу өчен кара: Хайрутдинов А. Г. Муса Джаруллах Бигиев. – Казань: Издательство «Фән» Академии наук РТ, 2005. – 180 с.

6. Казан IV халыкара мөселман киносы фестивалендә күрсәтелгән «Һәм ярылды ай» / «И раскололся месяц...» (реж. Б. Баишев, сцен. А. Хәйретдинов, Р. Хәкимов) документаль-нәфис фильм «Исламны яктыртуда өлеш керткән өчен» махсус бүләк белән бүләкләнә. Электрон ресурс. Керү юлы: https://www.youtube.com/watch?v=F0ZbFd8UfdQ.

7. Аксой Н. А. История моей семьи / Ибрагимова Ф. Мастер кулинарии: подарок для дам = Аш остасы: ханымнарга һәдия. – Казань: Изд-во «Познание» Казанского инновационного университета, 2017. – С. 23.

8. Хайрутдинов А. Г. Муса Джаруллах Бигиев. – Казань: Издательство «Фән» Академии наук РТ, 2005. – С. 18.

9. Аксой Н. А. Точка пересечения народов: Урало-Поволжье и пример изучения исторической судьбы урало-волжских народов с точки зрения интеллигенции: Абдурашид Ибрагим, его семья и тоска по Родине // Из истории и культуры народов Среднего-Поволжья. – 2017. – № 7. – С. 224.

10. Усманова Д. М. Документы по истории тюрко-татарской эмиграции в архиве университета Васэда (Япония) // Гасырлар авазы – Эхо веков. – 2018. – № 1. – С. 123.

11. Dündar Ali Merthan. Japonya Türk-Tatar Diasporası // Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. Cilt 1. Sayı 1. ‒ Kasım, 2004. – S. 80.

12. Усманова Д. М. Указ. соч. – С. 123.

13. Dündar Ali Merthan. Japonya Türk-Tatar Diasporası... – S. 80.

14. Усманова Д. М. Указ. соч. – С. 123.

15. Сөләймания мәчете – дәрәҗәсе белән Истанбулның икенче, зурлыгы белән беренче урында торган җәмигъ мәчете. 1550-1557нче елда солтан Сөләйман Кануни (1494-1566) фәрманы белән мәшһүр төзүче Хаҗи Синан (1489-1588) тарафыннан төзелгән. Сыйдырышы биш меңнән артык кеше.

16. Эрсой, Мехмет Акиф (1873-1936) – шагыйрь, педагог, мәгърифәтче, Коръән тәрҗемәчесе, депутат, Төркия җөмһүриятенең дәүләт гимны сүзләренең авторы (1921). Мехмет әфәнде Акифнең кияве Гомәр Риза Догрулның бертуганы Нәфиз Догрул Габдерәшит хәзрәтнең кызы Фәүзия Ибраһим белән никахланып гаилә кора.

17. Türkoğlu İ. Süleymaniye Kürsüsü’ndeki Vaiz Abdürreşüd İbrahim. ‒ İstanbul, 2017. – S. 14.

18. Аксой Н. А. – С. 24.

19. Габделхәмит (İkinci Abdülhamit; 1842-1918) – Госманлылар дәүләте белән 1876-1909 елларда идарә иткән соңгы солтан.

Әдәбият исемлеге

Аксой Н. А. История моей семьи // Ибрагимова Ф. Мастер кулинарии: подарок для дам = Аш остасы: ханымнарга һәдия. – Казань: Изд-во «Познание» Казанского инновационного университета, 2017. – 234 с.

Аксой Н. А. Точка пересечения народов: Урало-Поволжье и пример изучения исторической судьбы урало-волжских народов с точки зрения интеллигенции: Абдуррашид Ибрагим, его семья и тоска по Родине // Из истории и культуры народов Среднего-Поволжья. – 2017. – № 7. – С. 216-226.

Ленин В. И. О Стокгольмской конференции. Полное собрание сочинений. 5-е изд. – М.: Издательство политической литературы, 1967. – Т. 34. – С. 98-107.

Усманова Д. М. Документы по истории тюрко-татарской эмиграции в архиве университета Васэда (Япония) // Гасырлар авазы – Эхо веков. – 2018. – № 1. – С. 118-132.

Хайрутдинов А. Г. Муса Джаруллах Бигиев. – Казань: Издательство «Фән» Академии наук РТ, 2005. – 180 с.

Хөрмәтле Рәшит казый тарафыннан язылган бер мәктүп // Шура. – 1917. – № 12. – Б. 288.

Dündar Ali Merthan. Japonya Türk-Tatar Diasporası // Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. ‒ Kasım, 2004. ‒ Cilt 1. ‒ Sayı 1. ‒ 75-89 s.

Türkoğlu İsmail. Süleymaniye Kürsüsü’ndeki Vaiz Abdürreşid İbrahim. ‒ İstanbul, 2017.

References

Aksoy N. A. Istoriya moey semyi [My family history]. IN: Ibragimova F. Master kulinarii: podarok dlya dam [Cuisine expert: a gift for ladies]. Kazan, Izd-vo “Poznanie” Kazanskogo innovatsionnogo universiteta publ., 2017, 234 p.

Aksoy N. A. Tochka peresecheniya narodov: Uralo-Povolzhye i primer izucheniya istoricheskoy sudby uralo-volzhskih narodov s tochki zreniya intelligentsii: Abdurrashid Ibragim, ego semya i toska po Rodine [Peoples meeting point: the Urals-Volga region and a case study of historical fate of the Ural-Volga peoples in the context of intelligentsia: Abdurrashid Ibragim, his family and country sickness]. IN: Iz istorii i kultury narodov Srednego-Povolzhya [Excerpts on the history and culture of the Middle Volga peoples], 2017, no. 7, pp. 216-226.

Dündar Ali Merthan. Japonya Türk-Tatar Diasporası [The Turko-Tatar diaspora in Japan]. IN: Modern Türklük Araştırmaları Dergisi [Journal of Modern Turkish Studies]. Kasım, 2004, cilt 1, sayı 1, 75-89 p.

Lenin V. I. O Stokgolmskoy konferentsii. Polnoe sobranie sochineniy. 5-e izd. [On the Stockholm conference. Complete works. 5^th ed. ]. Moscow, 1967, vol. 34, pp. 98-107.

Khayrutdinov A. G. Musa Dzharullah Bigiev [Musa Dzharullakh Bigiev]. Kazan, Izdatelstvo “Fen” Akademii nauk RT publ., 2005, 180 p.

Hormetle Rashit kazy tarafynnan yazylgan ber mektup [A letter written by His Honour Judge Rashit]. IN: Shura, 1917, no. 12. p. 288.

Türkoğlu İsmail. Süleymaniye Kürsüsü’ndeki Vaiz Abdürreşid İbrahim [Abdurrashid Ibragim from Süleymaniye chair]. İstanbul, 2017.

Usmanova D. M. Dokumenty po istorii turko-tatarskoy emigratsii v arhive universiteta Vaseda (Yaponiya) [Documents on the history of the Turk-Tatar emigrants in the archives of Waseda University (Japan)]. IN: Gasyrlar-avazy – Eho vekov, 2018, no. 1, pp. 118-132.

Сведения об авторах

Хайрутдинов Айдар Гарифутдинович, кандидат философских наук, доцент, старший научный сотрудник Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, e-mail: khaidar67@mail.ru.

Шарафеева Раиса Гамировна, главный библиограф Научной библиотеки им. Н. И. Лобачевского Казанского федерального университета, e-mail: raisa.shar@mail.ru.

About the authors

Aydar G. Khayrutdinov, Сandidate of Philosophical Sciences, Associate Professor, Senior Researcher at Sh. Mardzhani Institute of History, Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: khaidar67@mail.ru.

Raisa G. Sharafeeva, Сhief Bibliographer at N. I. Lobachevsky Scientific Library of Kazan Federal University, e-mail: raisa.shar@mail.ru.

В редакцию статья поступила 21.09.2018 г., опубликована:

Хәйретдинов А. Г., Шәрәфиева Р. Г. Габдерәшит Ибраһимның ике хаты // Гасырлар авазы ‒ Эхо веков. ‒ 2018. ‒ № 4. ‒ С. 112-123.

Submitted on 21.09.2018, published:

Khayrutdinov A. G., Sharafeeva R. G. Gabdereshit Ibraһimnyn ike haty [Abdurashid Ibragimov’s two letters]. IN: Gasyrlar avazy ‒ Eho vekov, 2018, no. 4, pp. 112-123.