З. Н. Кириллова. Татарстанда латин алфавитына күчү мәсьәләсе (1920нче еллар)

Аннотация

Статья посвящена исследованию проблемы перехода на латинский алфавит в 1920-е гг., которые играли важную роль в истории татарского народа. Татарский язык, имеющий богатые письменные и литературные традиции, в XVII-XVIII вв. и в первой половине XIX в. использовался в качестве второго государственного языка во внутренней политике России, а также в международных отношениях с восточными странами, однако лишь в 1921 г. впервые в истории татарского народа татарский язык был провозглашен государственным языком наряду с русским, и была проделана большая работа по претворению в жизнь данного решения. В исследовании дается краткий обзор этих исторических событий. Среди татар, которые с начала X в. пользовались арабской графикой, неоднократно были высказаны доводы о том, что данная графика не подходит татарскому языку, однако преобладало мнение о реформировании арабской письменности и совершенствовании букв. Большую роль играло и то обстоятельство, что грамотность татарского населения по сравнению с другими тюркскими народами была высокой. Вследствие этого у татар процесс перехода на латиницу проходил с большими трудностями и противоречиями. В работе имеют место доводы защитников и противников латинской графики, выясняется позиция Татарстанской делегации во время I Всесоюзного тюркологического съезда, который проходил в Баку в 1926 г., а также исследуются перемены, произошедшие в ТАССР после этого съезда, описывается процесс принятия латиницы и отмечаются изменения, которые были внесены в новый алфавит.

Abstract

The article is devoted to the research of the problem of transition to the Latin alphabet during the1920s, the period that played an important role in the history of the Tatar people. The Tatar language having rich written and literary traditions was used as a second state language in the context of internal politics of Russia in the 17^th -18^th centuries and the first half of the 19^th century, as well as in international relations with oriental countries, but only in 1921 Tatar was proclaimed a state language along with Russian for the first time in the history, and great work on implementation of this decision was done. In our research, the short review of these historical events is provided. Some Tatars who had been using the Arabic script since the 10^th century considered that the script did not suit the Tatar language, but the opinion on reforming of the Arabic script and developing letters prevailed. The fact that the literacy of the Tatar population compared with other Turkic peoples was high played a big role in it. As a result, Tatars faced great difficulties and contradictions during the transition to Latin. The present work contains arguments of the defenders and opponents of Latin graphics, provides insight to the view of the Tatarstan delegation during the 1^st Turkology congress that took place in Baku in 1926, studies the changes that happened in the Tatar ASSR after this congress, describes the process of the acceptance of Latin, and highlights the changes brought in the new alphabet.

Ключевые слова

Татарстан, татарский язык, татарский народ, латинский алфавит, 1920-е годы, I Тюркологический съезд, реформа, орфография.

Keywords

Tatarstan, the Tatar language, Tatar people, Latin alphabet, the 1920s,  First Turkology Congress, reform, orthography.

Борынгы язма традицияләргә бай татар теле XVII-XVIII йөзләрдә һәм XIX гасырның беренче яртысында Россиянең эчке сәясәтендә һәм Көнчыгыш илләр белән дипломатик мөнәсәбәтләрдә икенче дәүләт теле вазифасын башкара. Шулай да татар теленең тарихта беренче тапкыр рәсми рәвештә дәүләт теле булып игълан ителүе бары 1921 елда гына мөмкин була[1]. Нәтиҗәдә 1920нче елларда татар телен иҗтимагый тормышның барлык өлкәләрендә дә гамәлгә кертү буенча киң эш җәелдерелә: татар теле дәүләт оешмаларында, мәгариф эшендә, барлык шәһәр, район һәм авыл җирлекләрендә дә дәүләт теле сыйфатында кулланыла башлый.

Мең елдан артык гарәп язуыннан файдаланган татарлар арасында аның телгә туры килмәве, үзгәрешләр кирәклеге хакындагы фикерләр күп әйтелә, шулай да нигездә гарәп алфавитына үзгәртүләр кертү хакында сүз бара.

Татар теле орфографиясенә реформа ясау буенча ун елдан артык барган бәхәсләр 1920нче еллар башында күренерлек нәтиҗәгә китерә: алты сузык аваздан торган орфография нигез итеп алына, һәм бу татар халкы өчен шактый зур адым була[2]. 1920 елның 1 декабренә Мәгариф комиссариатының фәнни бүлеге коллегиясе утырышында орфография төзү буенча комиссия составы игълан ителә. Әлеге комиссиягә «Эшче», «Татарстан», «Кызыл Шәрык», «Кызыл армия» газеталары мөхәррирләре, Татарстан дәүләт нәшрияты вәкилләре һәм тугыз белгеч кертелә: Мөхетдин Корбангалиев, Галимҗан Ибраһимов, Галимҗан Шәрәф, Хуҗа Бәдигый, Гаяз Максуд, Гали Рәхим һ. б.[3] 1920 елның 13 декабрендә Татарстан халык комиссарлары советы тарафыннан кабул ителгән декретның бер маддәсе татар теле орфографиясенең нигезе итеп алты сузык авазны алу һәм, нечкә сүзләрне калыннардан аеру өчен, махсус билге кертү мәсьәләсенә багышлана[4]. Яңа орфография 1922 елда Татарстан Республикасы буенча тулысынча урнашып бетә һәм әкренләп республикадан читтә булган татар вакытлы матбугатына да керә башлый[5].

Халык комиссарлары советы декреты нигезендә шулай ук татар шрифтына да реформа ясала. Элек һәр хәреф өчен дүрт шәкел кирәк булса, хәзер исә ул башлангыч формада гына калдырыла[6]. Орфографиягә һәм татар шрифтына үзгәреш кертү язуда шактый уңайлык тудыра, грамотага өйрәнүне һәм типография техникасын җиңелләштерә. Реформалашкан шрифт әкренләп кертелә: башта китапларның исемнәре, бүлек, мәкалә башлары һәм кайбер мәкаләләрдә кулланыла. Галимнәрнең фикеренчә, яңа шрифт нәшрият эшендә дә, педагогика өлкәсендә дә вакытка һәм акчага экономия ясауны күздә тота[7].

Шулай итеп, гарәп әлифбасын һәм хәрефләрен төзәтү юлында татар халкы күп көч куя һәм бик нәтиҗәле эшли. Татар халкы тәҗрибәсе Казахстан, Үзбәкстан һәм Кырымда да күз алдында тотыла, алар әлеге тәҗрибә нигезендә гарәп хәрефләрен үз телләренә, имлаларына уңайлатып төзәтәләр[8].

Күренгәнчә, татарлар гарәп хәрефләрен камилләштерү юнәлешендә актив эшлиләр, ә латин язуын кабул итү фикере исә зур урын алмый. Татарлар арасыннан латин язуына күчү хәрәкәтен башлап җибәрүче булып күренекле татар шагыйре Сәгыйть Рәмиев санала. Аның 1907-1908 елларда дусларына латин хәрефләре белән язган хатлары билгеле, бу язуның өстенлеге турындагы мәкаләләре исә 1911-1912 елларда «Идел» газетасында басылып чыга. С. Рәмиев шулай ук татар теле өчен яраклаштырылган латин алфавиты проекты авторы да булып тора[9]. Шулай да аның фикерен яклаучылар аз була, күпчелек һаман гарәп язуына үзгәртүләр кертү хакында сүз алып бара.

Совет хакимияте урнашканнан соң да, шрифт һәм орфография мәсьәләләренә багышлап, күп конференция һәм съездлар оештырыла. Мәсәлән, 1919, 1920, 1924 елгы конференцияләр аеруча мөһим урын алып тора. Мисал өчен, 1919 елның 1 гыйнварында татар теле орфографиясен эшләү буенча I конференция уздырыла. 1920 елда Казанда татар-башкорт журналистлары конференциясендә гарәп хәрефләрен бер шәкелдә калдыру белән генә тынычланмаска, латин алфавитына күчәргә кирәклеге әйтелә[10]. 1924 елда Мәскәүдә булган татар-башкорт мәгариф эшчеләре съездында исә башка төрлерәк карар чыгарыла: латин хәрефенә күчү халыкларның бер-берсенә якынаюы өчен яхшы, ләкин хәзергә гарәп хәрефен җиңеләйтүне генә кирәк; ә математик формулалар өчен латин хәрефләрен бүгеннән үк куллана башларга[11].

1924 елның 18 гыйнварында Мәскәүдә яңалиф комитеты төзелә. Аның составына төрки халыкларның һәркайсыннан диярлек вәкилләр кертелә. Татарлардан вәкил булып сәясәт эшлеклесе, дипломат Шакир Измайлов сайлана. Яңалифне фәнни нигезгә салуга Мәскәүнең көнчыгышны өйрәнү институты һәм анда эшләүче күренекле профессорлар, мәсәлән, Евгений Поливанов, Лев Жирков һәм башкалар ярдәм итә. Комитет эшчәнлеге нәтиҗәсендә «Татар-башкорт телендә яңа әлифба» проекты төзелә[12], ул татар һәм башкорт телләрендәге үзенчәлекле авазларны исәпкә алып эшләнә.

Бу вакыйгадан соң «Кызыл Татарстан» һәм «Красная Татария» газеталары битләрендә яңалифне яклаучылар һәм аңа каршы чыгучылар арасында фикер алышу башлана. Моның нәтиҗәсе буларак, 1924 елның 16 ноябрендә Казанның Коммунистлар клубында дискуссия оештырыла. Төп доклад белән Шакир Измайлов чыга. Ул латин алфавитының фәнни яктан да, гамәли юнәлештә дә өстенлекләрен күрсәтеп үтә. Көнчыгышта урнашкан автономияле республикаларда әлеге мәсьәләнең инде күтәрелүен һәм барысында да диярлек уңай хәл ителүен билгели. Ленинның гарәп шрифтын латинлаштыруны бөтен дөнья инкыйлабына бер адым дип атавын ассызыклап күрсәтә. Латинлаштыруның кирәклеген һәм үткәрелергә тиешлеген, ләкин декретлар юлы белән түгел, ә ирекле рәвештә һәм «Латин дусты» җәмгыятен төзү аша алып барылырга тиешлеген әйтә. Икенче докладчы – күренекле татар язучысы Шамил Усманов та латин язуының өстенлекләрен кулына акбур алып, ике алфавиттан да үрнәкләр китереп дәлилли. Шуннан соң башланган фикер алышуларда шактый күп чыгыш ясаучылар була. Гарәп язуын яклаучылар латинлаштыруның күп вакыт алачагына һәм зур авырлыклар китереп чыгарачагына басым ясап күрсәтәләр. Каршы фикерләргә дә карамастан, җыелышта латинлаштыруны яклап һәм «Латин дусты» җәмгыятен төзүне хуплаган карар кабул ителә. Әлеге җәмгыятьнең урыннарда бүлекләре дә барлыкка килә, барлыгы 900ләп әгъзасы була. Җәмгыять тарафыннан татар теле өчен латин алфавиты проекты төзелеп таратыла[13].

Билгеле булганча, 1926 елның 26 февраль – 6 март көннәрендә Бакуда төрки телле халыкларның язуын латинлаштыру мәсьәләләрен дә тикшергән I Бөтенсоюз тюркология съезды үткәрелә. Съезд эшендә Азәрбайҗан һәм Урта Азиянең союздаш республикалары делегацияләреннән тыш, автоном республика һәм өлкәләрнең вәкилләре, Мәскәү, Ленинград һәм башка шәһәрләрдән күренекле тел галимнәре һәм Төркия, Алмания, Маҗарстаннан да шәрык белгечләре, тюркологлар катнаша. Башта Татарстанга ике генә урын бирелсә дә, ахырда барлыгы тугыз делегат билгеләнә. Татарстан делегациясенең башлыгы күренекле язучы һәм җәмәгать эшлеклесе Галимҗан Ибраһимов була. Татарстан коммунистлар партиясе өлкә комитеты утырышында шундый карар кабул ителә, «латин шрифтына күчү мәсьәләсендә делегациягә бурыч куела: принципка каршы килмәскә, гамәли яктан Татарстанга мөнәсәбәттә яңа шрифтка күчүне мөмкин түгел дип санарга»[14].

Барлык төрки халыкларның да диярлек делегацияләре гарәп графикасын латинга күчерү тәкъдимен кертә, ә Татарстан делегациясе исеменнән зур доклад белән чыгыш ясаган тел галиме, язучы, җәмәгать эшлеклесе һәм сәясәтче Галимҗан Шәрәф латинга күчмәскә, гарәп хәрефләрен реформалау белән чикләнергә тәкъдим итә. Латин алфавитын формаль рәвештә кире какмасалар да, Г. Ибраһимов, Г. Алпаров, Н. Хәким, Г. Сәгъди һәм С. Гафуровлар да реформалаштырылган гарәп алфавиты ягында торалар. Алфавит һәм орфография буенча берникадәр эш күрсәткән С. Атнагулов бер якка да катышмый[15]. «Без, Татарстан вәкилләре, гарәп хәрефләренә реформа ясау, шуның белән аны хәзерге заман техникасына ярату юлында булдык, – дип яза Г. Ибраһимов съезддан кайткач. – Башкаларның тәҗрибәсеннән ни нәрсә чыгар, аны киләчәк күрсәтер[16]». Тюркология съездында рәислек иткән Азәрбайҗан үзәк башкарма комитеты рәисе Сәмәд Агамалы углы соңыннан Г. Шәрәф белән Г. Ибраһимовка каршы язылган махсус брошюрада аларны «иске ислам дөньясы кәефен чагылдыручы иң типик вәкилләр[17]», дип атый. Г. Ибраһимов 1926 елның 19 мартында тюркология съезды нәтиҗәләре хакында партиянең Татарстан өлкә комитеты секретариаты утырышында ясаган чыгышында Бакуда авыр хәлдә калулары, Татарстан делегациясенә җимерүчеләр итеп караулары, алардан алынган интервьюларның баштарак газеталарда да басылмавы турында сөйләп үтә. Сәлах Атнагулов та аларга исламны яклаучылар итеп караулары һәм мөнәсәбәтнең кискен булуы хакында әйтә[18].

Күптөрле һәм кызу бәхәсләрдән соң, тюркология съезды шундый карарга килә: съезд яңа алфавитның төрки телләр өчен һәрьяклап уңайлы икәнен билгеләп үтә, бу алфавитка күчүне һәм аны тормышка ашыруны һәр төрки-татар республикаларының һәм өлкәләренең үз эше дип карый. Бу эштә Азәрбайҗан һәм башка республикаларның тәҗрибәләрен башкаларга үрнәк итеп куя[19].

Тюркология съездындагы доклад матбугатта чыккач, Татарстанда да Г. Ибраһимов һәм аның тарафдарларының карашын тәнкыйтьләп язылган мәкаләләр һәм җыелышларда чыгышлар шактый күп була. Шуларга җавап итеп, әдип күләмле өч мәкалә белән чыга һәм үзенең графика өлкәсендәге позициясен тагын да ачыклый, башкаларның һәм читләтеп кенә тюркология съездының принципиаль ялгышын ачып сала. Ул графика алмаштыру элекке мирастан аерылу куркынычы белән бәйләнгән, халыкның иҗтимагый үсешен артта калдырырга мөмкин[20], ди.

Билгеле, Г. Ибраһимовның латинлаштыруга мондый мөнәсәбәте гарәп графикасына мөкиббән китү белән бәйле түгел. Ул әле революциягә кадәр үк гарәп язуының татарлар өчен бик үк туры килеп бетмәве, зур кимчелекләргә ия булуы турында язып чыга. «Тарих агымы илә татарның муйнына тагылган гарәп хәрефләренең шул ничә йөз елдан бирле изеп килгән авырлыгы астында халкымыз ыңгырашмакта[21]», – дип яза ул. Революциядән соң да Г. Ибраһимов тел һәм язудагы гарәп калдыкларын тәнкыйтьләп чыга. Ләкин ул гарәп алфавитын тулысынча алмаштыру өчен тиешле шартлар өлгереп җитмәгән дип саный. Татарстанның хәле дә башка төрки телле республикаларныкыннан аерылып тора. Мәсәлән, 1926 елгы мәгълүматлар буенча, халыкның грамоталылык дәрәҗәсе Азәрбайҗанда – 25,2 %, Казахстанда – 22,8 %, Кыргызстанда – 15,1 %, Төркмәнстанда – 12,1 %, Үзбәкстанда – 10,6 % тәшкил итсә, Татарстанда исә халыкның 40 проценттан артыграгы гарәп алфавиты нигезендә укый-яза белә. Татар халкы гарәп язулы бай тарихи-әдәби мираска ия була[22].

Шулай да латинчылыкны яклаган хәрәкәт инде көчәйгән була. Тюркология съездыннан соң озак та үтми – 1926 елның 8 апрелендә Казанда латин хәрефләре нигезендә төзелгән яңа татар әлифбасын тарату максаты белән «Яңалиф» җәмгыяте төзелә. Аның рәисе итеп татар галиме, педагог, язучы һәм җәмәгать эшлеклесе Фатих Сәйфи-Казанлы сайлана. Җәмгыять латин хәрефләренә күчүнең фәнни нигезләрен эшли. Башта өлешчә, ә соңыннан тулысынча латин хәрефләре белән басыла торган «Яңалиф» журналы һәм шул ук исемдәге атналык газета да латинлаштыру идеясен тормышка ашыруда зур роль уйный.

1927 елның 20 мартында «Яңалиф» җәмгыятенең I конференциясе уза. Анда җәмгыятьнең хисабы, яңалифне гамәлгә кертү һәм унификацияләү мәсьәләләре карала. Конференциядән соң күп тә үтми, 3 майда партиянең Татарстан өлкә комитеты карары игълан ителә. Анда республика өчен латин алфавитының максатка ярашлы булуы һәм кирәклеге күрсәтелә, «Яңалиф» җәмгыятенә ярдәм итәргә чакырыла. 1927-1928 уку елыннан ук техникум һәм икенче баскыч мәктәпләрдә латин әлифбасы укытуны кертү һәм моның өчен кирәк булган укыту әсбапларын әзерләү һәм башка конкрет чаралар да тәкъдим ителә. Татарстан өлкә комитетының латинлаштыруга мөнәсәбәттә шундый кискен үзгәрешен Мәскәүдә партиянең үзәк комитеты тарафыннан гарәп язуын латинлаштыру буенча бөтенсоюз комитеты төзелү һәм аның эшчәнлегендә Татарстан Республикасының да катнашуы белән аңлатырга мөмкин. Нәтиҗәдә, латин шрифтына күчү эше тизләтелә.

Ләкин әлеге карар татар зыялылары арасында канәгатьсезлек тудыра. Татар халкы тарихында «82 гаризасы» дигән исем белән билгеле булган хат языла, ул партиянең Үзәк комитетына, СССР Халык комиссарлары советына, Татарстан өлкә комитетына, күчермәсе исә Сталинга да юллана. Гаризада тулаем бер халыкны, гарәп язуыннан яңа алфавитка күчереп, яңадан өйрәнергә мәҗбүр итүнең түбәнсетү булуы күрсәтелә, яңалифкә күчүнең татар халкында күп гасырлар дәвамында тупланган мәдәни кыйммәтләрне юкка чыгаруына басым ясап күрсәтелә. Гаризага 82 татар зыялысы кул куя, алар арасында рәссам Бакый Урманче, драматург Галиәсгар Камал, галимнәр Мөхетдин Корбангалиев, Риза Газизов, Газиз Гобәйдуллин, Гали Рәхим, Җамал Вәлиди, Әхмәтһади Максуди һәм башкалар була. Әлеге гариза белән танышкач, өлкә комитет бюросы, «мәсьәләне хәл ителгәнгә санап, гариза буенча нигездә фикер алышмаска; милли-буржуаз элементларның активлыгы үсүе хакында сөйләгән әлеге фактның симптоматик булуы, оештырылган төстә партиягә басым ясарга омтылуда чагылыш табуы сәбәпле, бу хакта өлкә комитет пленумына хәбәр итәргә»[23], соңрак исә «совет хакимиятенә дошманлык мөнәсәбәтендә торган һәм пролетариат диктатурасын ныгыту эшенә комачаулаган контрреволюцион интеллигенциягә кискен каршы торырга» (тәрҗемә безнеке. – З. К.) дигән карар чыгара. Өстән басым ясау нәтиҗәсендә, 82 кешенең 14е имзаларын кире ала һәм «Красная Татария» газетасында аларның гаризалары басылып чыга.

Ниһаять, 1927 елның 3 июлендә Татарстан Республикасы халык комиссариатлары советы үзенең махсус карары белән латин алфавитын татар теленең рәсми алфавиты дип игълан итә. Урта һәм югары белем мәктәпләренең шул ук елдан латин хәрефләре белән укытырга тиешлеге, ә киләсе уку елыннан башлап барлык мәктәпләрнең дә яңа алфавитка күчеп бетүләре алга куела[24]. 1930 елның 1 гыйнварыннан башлап Татарстанда яңалиф тулысынча гамәлгә куелган дип исәпләнә.

1927 елдан алып матбугат битләрендә татар сүзләрен яңа алфавит белән язу, орфография кагыйдәләрен эшләп чыгару турында фикер алышу бара. Бу елда язу кагыйдәләрен төзү белән Гыймад Нугайбәк шөгыльләнә. Ләкин бераздан хәрефләрне барлык төрки халыкларда да бер төргә китерү – унификацияләү мәсьәләсе күтәрелә. 1927 елның 3-7 июнь көннәрендә яңа төрки алфавитның Бакуда булган Бөтенсоюз үзәк комитеты беренче пленумында төрки телләрнең берләштерелгән яңалиф алфавиты кабул ителә. Әлеге алфавит нигезендә татарлар өчен орфография кагыйдәләрен кабат Г. Нугайбәк төзеп бастыра. Алга таба яңалиф орфографиясенең тагын берничә варианты билгеле. Аларның авторлары буларак Ф. С.-Казанлы, С. Атнагулов, М. Фазлуллин, Г. Алпаровларны күрсәтеп үтәргә мөмкин. С. Атнагулов һәм М. Фазлуллин тарафыннан 1929 елда төзелгән кагыйдәләр татар сүзләрен рус һәм көнбатыш телләре орфографиясенә җайлаштыру, артык буталчык һәм катлаулы булулары белән аерылып торалар.

Латин алфавиты нигезендәге орфографиянең төп принцибы итеп фонетик принцип алына. Орфография сузыкларда унчылык нигезендә корыла. Башка телләрдән кергән сүзләр татарча әйтелешкә буйсындырыла. Бу язуның шактый кимчелекләре, җитешсезлекләре булуга карамастан, анда бирелгән орфография кагыйдәләре татар әдәби телен нормалаштыруда зур роль уйныйлар. 1937 елда аңа тагын кайбер үзгәртүләр, камилләштерүләр кертергә уйланыла, ләкин бу елларда инде рус әлифбасына күчү мәсьәләсе күтәрелә. Латинлаштырудан аермалы буларак, бу эш өстән көчле басым ясау юлы белән һәм тиз арада үткәрелә. Рус алфавитына күчүнең кирәклеге болай аңлатыла: рус һәм татар телен өйрәнгәндә, рустан кергән сүзләрне русча язарга мөмкинлек туа, янәсе. Бу мөнәсәбәттә Г. Ибраһимовның 1926 елгы мәкаләсендә урын алган фаразының чынга ашуы күренә: «Әгәр без латин хәрәкәтен көчәйтеп, шул гарәп нигезендә эшләп торучы зур мәдәни машинаны җимерсәк, нәтиҗә ничек булачак?.. Бездә русчылык хәрәкәте көчле булачак. Бездәге латин мәсьәләсе рус әлифбасы керүгә бер баскыч, бер хәзерлек кенә булачак, чөнки без гыйльме-техникасы югары булган рус мәдәнияте диңгезендә яшибез, бездә хәзер дә русчылык яклылар бик күп. Алар дәшмиләр генә. Әгәр гарәпчелек фронтын җимереп, халыкны яңа әлифба ягына аудару мөмкин булса, шөбһәсез, бездә рус әлифбасы үтәчәк. Бөтен техника, бөтен икътисад үзе шуңар алып барыр[25]».

Шулай итеп, латинлаштыру хәрәкәте татарлар арасында зур авырлыклар белән бара. Мең елдан артык кулланылган гарәп язуында тупланган бай мәдәни мирасны югалтудан курыккан татар зыялылары көчле каршылык күрсәтә, ләкин латинлаштыру хәрәкәтенең күп төрки халыкларны колачлап алуы, ахырда югары органнарның да алар фикеренә кушылуы нәтиҗәсендә, латин язуы кабул ителә. Әлеге шрифт төрки халыкларның авазларын белдерү өчен кулай булса да, 1930нчы еллар ахырында кабат алфавит алыштырыла. Дистә еллар дәвамында татар теле орфографиясенә төрле үзгәрешләр кертелә, ләкин хәзергә кадәр хәл ителмәгән мәсьәләләр кала бирә.

ИСКӘРМӘЛӘР:

[25]. Ибраһимов Г. Милләт. Тел. Әдәбият: Сайланма хезмәтләр. – Казан, 2007. – Б. 77.

Әдәбият исемлеге

Ибраһимов Г. Әсәрләр. 8 т.: 8 т. – Казан, 1987. – 191 б.

Ибраһимов Г. Имла-хәреф мәсьәләсе // Мәгариф. – 1924. – № 3-4.

Ибраһимов Г. Милләт. Тел. Әдәбият: Сайланма хезмәтләр. – Казан, 2007. – 239 б.

Курбатов Х. Татар әдәби теленең алфавит һәм орфография тарихы. – Казан, 1999. – 139 б.

Саллави Ф. Диспут о латинизации арабско-татарского шрифта // Красная Татария. – 1924. – 19 ноября.

Сәйфи-Казанлы Ф. Татарлар арасында яңалиф тарихы. – Казан, 1928. – 65 б.

Сборник декретов и распоряжений с 25 мая 1920 г. – 25 мая 1921 г. – Казань, 1921. – 205 с.

Хасанов М. Галимджан Ибрагимов. – Казань, 1977. – 432 с.

References

Ibragimov G. Eserler. 8 t.: 8 t. [Works. In 8 vol. Vol. 8]. Kazan, 1987, 191 p.

Ibragimov G. Imla-heref meselese [Problems of alphabet and orthography]. IN: Megarif, 1924, no. 3-4.

Ibragimov G. Millet. Tel. Edebiyat: Saylanma hezmetler [Nation. Language. Literature: Selected works]. Kazan, 2007, 239 p.

Kurbatov Kh. R. Tatar edebi telenen alfavit hem orfografije tarihy [History of the alphabet and orthography of the Tatar literary language]. Kazan, 1999, 139 p.

Sallavi F. Disput o latinizatsii arabsko-tatarskogo shrifta [Debate about latinization of the Arabic-Tatar script]. IN: Krasnaya Tatariya, November 19, 1924.

Seyfı-Kazanly F. Tatarlar arasında Yagalif tarihy [The new alphabet’s history among Tatars]. Kazan, 1928, 65 p.

Sbornik dekretov i rasporyazheniy s 25 maya 1920 g. – 25 maya 1921 g. [Collection of decrees and instructions from May 25, 1920 to May 25, 1921]. Kazan, 1921, 205 p.

Khasanov M. Galimdzhan Ibragimov [Galimdzhan Ibragimov]. Kazan, 1977, 432 p.

Сведения об авторе

Кириллова Зоя Николаевна, кандидат филологических наук, доцент кафедры общего языкознания и тюркологии Казанского федерального университета, e-mail: zkirillova@yandex.ru.

About the author

Zoya N. Kirillova, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor at Department of General Linguistics and Turkology, e-mail: zkirillova@yandex.ru.

В редакцию статья поступила 26.02.2019, опубликована:

Кириллова З. Н. Татарстанда латин алфавитына күчү мәсьәләсе (1920нче еллар) // Гасырлар авазы ‒ Эхо веков. ‒ 2019. ‒ № 2. ‒ С. 75-84.

Submitted on 26.02.2019, published:

Kirillova Z. N. Tatarstanda latin alfavityna kuchu meselese (1920nche ellar) [Transition to the Latin alphabet in Tatarstan (the 1920s)]. IN: Gasyrlar avazy ‒ Eho vekov, 2019, no. 2, pp. 75-84