Л. Гарипова. Бер мәрсия уңаеннан

Бер мәрсия уңаеннан

Татар әдәбиятында мәрсия жанры ХIХ йөзнең икенче яртысында гадәттән тыш җанланып китә. Бу, беренчедән, халыкның милләт булып формалашу процессында үзенең үткәне белән кызыксынуы артуга бәйле булса, икенчедән, халыкның күренекле шәхесләрне барлавы көчәя, тарихи ядкярләрне өйрәнү алга чыга. Мәсәлән, ул чорда Гали Чокрыйның «Шәмгыз-зыя», Мифтахетдин Акмулланың «Дамелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсиясе», Фәхретдин Пүкәлинең шулай ук Ш. Мәрҗанигә багышланган мәрсияләре игътибарга лаек.

Мәрсияләр, гадәттә, халыкның вафат булган мөхтәрәм, мәшһүр кешеләренә багышлап язылган һәм хәзерге вакытта әдәбият тарихына кагылышлы чыганакларның бер төркемен тәшкил итә, шушы җәһәттән дә алар әһәмиятле. Г. Ибраһимов исемендәге Тел әдәбият һәм сәнгать институтының кулъязмалар, фәнни һәм архив фонды бүлегендә Фәхретдин Норлатыйның «Дамелла Исмәгыйль мәрсиясе» саклана¹.

Фәхретдин Норлатый иҗаты әдәбиятыбызда яңа гына өйрәнелә башлаган шәхесләрнең берсе. Аның тәрҗемәи хәле хакында Р. Салихов һәм Р. Хәйретдиновның Буа районына багышланган китабында җентекле мәгълүмат бирелгән². Фәхретдин бине Мостай ән-Норлатый (1804-1891) хәзерге Татарстан Республикасының Буа районындагы Норлат авылында туа. Башлангыч белемне заманының алдынгы карашлы әтисе Мостай бине Мусадан (1783-1850) ала. Мостай хәзрәт балаларын укытыр өчен көчен дә, малын да кызганмый, лаеклы варислар калдырырга тели. Укырга һәвәс улы Фәхретдинне 1820 елларда Казандагы «Иске Таш» мәчет мәхәлләсе мәдрәсәсенә җибәрә, соңрак аның укуы күрше мәхәлләдә — 11нче мәчеттә дәвам итә. Фәхретдин биредә берничә ел укып, заманының алдынгы шәкертләренең берсе булып җитешә. 1830 елларда Фәхретдин Норлатый Бохарага китә, күренекле галимнәрдә белем өсти. Казанда да, Бохарада да аның остазлары шул заманның талантлы, күренекле шәхесләре була, алар арасында Әмирхан бине Габделмәннан бине Исмәгыйль әт-Талкыши, Әбүбәкер бине Йосыф бине Ильяс әз-Зөябашиларны күрсәтергә мөмкин. Туган авылы Норлатка Фәхретдин бары 1840 еллар башында гына кайта. 1850 елда әтисе Мостай хәзрәт үлгәннән соң, аның эшен дәвам итә, имам-мөдәррис була, зур популярлык казана. ХIХ йөзнең икенче яртысында Буа өязендәге Норлат мәдрәсәсе эшчәнлегенең иң көчле, чәчәк аткан чоры нәкъ менә Фәхретдин Норлатый хезмәт иткән елларга туры килә. Мәдрәсәдә сирәк кулъязмаларны күчереп язу эше җәелдерелә, гарәп теле һәм әдәбияты укытыла.

Фәхретдин Норлатыйның картлык гомерендә бөтенләй сукыр калуы кешеләр арасында остазларына булган ышанычны тагын да арттыра, чөнки мөдәрриснең күрәзәлек сәләте дә ачыла. Киңәш-табыш итәргә һәм бәла-каза килгәндә кешеләр аңа агыла башлый. Ул 1891 елда Норлат авылында вафат була, шунда җирләнә, аның кабер ташы бүгенге көнгәчә сакланган.

Фәхретдин бине Мостай мәшһүр татар шагыйре Габдулла Тукайның бабасы — Зиннәтулла Зәйнелбәшир улы Әмиров (1829-1909) белән дә таныш була. Зиннәтулла Әмиров — Өчиледә* имам булып торган, үзе дә китап күчерү эше белән шөгыльләнгән, шигырьләр язган³. Ә аның шәхси архивында Фәхретдин Норлатыйның берничә шигъри әсәре, аны зурлап язылган шигъри багышлама табылуы үзе үк күп нәрсә турында сөйли.

Мәрсия Исмәгыйль Кышкарыйга багышлап, аның вафатыннан соң язылган. Кулъязмада аның язылу вакыты 1888 ел дип күрсәтелгән. Исмәгыйль Кышкарый — атаклы Кышкар мәдрәсәсенең мөдәррисе. Фәхретдин Норлатый Исмәгыйль хәзрәтне яхшы белгән. Зиннәтулла Әмиров та әлеге мәдрәсәне тәмамлаган, Исмәгыйль Кышкарыйның шәкерте булган.

Фәхретдин бине Мостай иҗатының әле бик аз өлеше генә табылган. Аның Бохарадан кайтканда язылган шигырьләре булырга мөмкин дигән фаразлар бар. Димәк, эзләнүләр бара, яңа исемнәр кайтарыла, әдәбият тарихында аларның урыны билгеләнә.

ИСКӘРМӘЛӘР:

1. Татарстан Фәннәр академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының кулъязмалар, фәнни һәм архив фонды бүлеге: 39 ф., 2768 сакл. бер., 269 кгз.

2. Салихов Р., Хайрутдинов Р. Из истории населенных пунктов Буинского района Республики Татарстан. – Казань, 2002. – С. 66-93.

3. Габдулла Тукай: Тормыш һәм иҗат елъязмасы. – Казан, 2003. – 271 б.

Фәхретдин Норлатыйның Исмәгыйль Кышкарыйга

багышлап язылган «Дамелла Исмәгыйль мәрсиясе»

1888 ел.

Сәфәрдә идем, гаҗәб пәришан¹ улды хаб²

Күзләр һәмишә³ гөрйан пөр аб⁴.

Колубемез шәтйатдыр⁵ изтираб⁶,

Хәйрәтә⁷ калып, даим булдымдыр ихтисаб⁸.

Белдем ки дамелла Исмәгыйльнең нәфсе пакенә,

Килмешдер «әрҗигы илә Раббикә»⁹ хитаб¹⁰.

Бәс имтисаль¹¹ әмре Хакка¹² итмеш шитаб¹³,

Талибе рәхмәт¹⁴ Хода диб бирмеш җаваб.

Талибе рәхмәт Ходай иркәне¹⁵ хак,

Бу кәлям фәүте тарихына¹⁷ булды хисаб.

Колубемезе шәтйат, ягъни пәракәндә¹⁸

Бу кәлям йәнә тарихы һиҗри үзрә¹⁹ нисаб²⁰

Күзләр пөр аб кылып шәтйат улмак.

Зате шәриф²¹ фәүте өчен валлаһи әгъләм бис-саваб.

Хәйрәтдә ирдем²² кинә²³ кылды кальбемезе шәтйат

Белдем ки дамелла Исмәгыйль фәүте итмеш изтираб.

Татарстан Фәннәр академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының кулъязмалар, фәнни һәм архив фонды бүлеге: 39 ф., 2768 сакл. бер., 269 кгз.

СҮЗЛЕК:

1. Пәришан — таркау, харап булу.

2. Хаб — йокы.

3. Һәмишә — туктаусыз.

4. Гөрйан пөр аб — яшь койды.

5. Колумебез шәтйат — таркатты.

6. Изтираб — көенү, аптырау.

7. Хәйрат — хәйран.

8. Ихтисаб — хисап бирү.

9. Әрҗигы илә Раббикә — Аллаһка кайту.

10. Хитаб — мөрәҗәгать итү.

11. Имтисаль — әмерне үтәү.

12. Әмре Хак — Аллаһ әмере.

13. Шитаб — ашыгу.

14. Талибе рәхмәт — мәрхәмәт теләүче.

15. Иркәне — икәнлеге.

16. Кәлям — сүз.

17. Фәүте тарихы — үлем вакыты.

18. Пәракәндә — таркау.

19. Үзрә — белән.

20. Нисаб — башлангыч.

21. Зате шәриф — изге зат.

22. Ирдем — идем.

23. Кинә — янә, тагын.

Ләйлә Гарипова,

филология фәннәре кандидаты

РЕЗЮМЕ

В публикации кандидата филологических наук Л. Гариповой представлена элегия Фахрутдина Нурлати (1804-1891), посвященная знаменитому татарскому мударрису Исмагилу Кышкари.