Мөстәкыймов И. А. XIX йөздә Сабан туе

XIX йөздә Сабан туе

Укучыларга тәкъдим ителә торган язма «Описание татарского праздника Сабана» исеме белән күренекле рус шәркыятчы галиме, озак еллар Казанда яшәгән һәм эшләгән профессор И. Н. Березин (1818-1896) тарафыннан төзелгән «Төрек хрестоматиясе»нең бер томында гарәп хәрефләре белән иске татар телендә басылган¹.

Бу язма — сабан туйларының безнең көннәргәчә килеп җиткән иң иске татарча тасвирламаларыннан. Аның авторын ачыклап булмады. Тел үзенчәлекләре бу язманың XIX йөздә төзелгәнлегенә ишарә итә. Язманың исеме беркадәре сәер күренә: «Рисалә фи бәян вә анда улан тамашалар» (Бәян итүгә багышланган мәкалә һәм анда булган тамашалар). Рисаләнең Сабан туйларын тасвирлауга багышланганын исәпкә алсак, аның исемендә «Сабан туе» сүзләре төшеп калганга охшый. Ихтимал, язманың асыл исеме «Рисалә фи бәяны Сабан туе вә анда улан тамашалар» (Сабан туен бәян итүгә багышланган мәкалә һәм анда булган тамашалар) булгандыр. Һәрхәлдә, соңгы атама мантыйкка күбрәк туры килә.

Алга таба укучыларга югарыда телгә алынган текстның хәзерге татар хәрефләренә күчермәсе (транслитерациясе) тәкъдим ителә. Басма текстында хәреф хаталары шактый. Транслитерациядә алар безнең тарафтан төзәтелде. Астөшермәләрдә безнең фикеребезчә ялгыш язылган сүзләр хәзерге имлага күчерелеп китерелде. Тыныш билгеләре безнең тарафтан өстәлде. Текстның соңында искергән сүзләрнең һәм гарәп-фарсы алынмаларының сүзлеге китерелә.

ИСКӘРМӘ:

1. Березин И. Н. Турецкая хрестоматия. – СПб., 1890. – Т. II. – Вып. 2. – С. 171-176.

Рисалә фи бәян вә анда улан¹ тамашалар

Бу кәгазьдә шәһәрдә улан Сабан туйларының кәйфияте² бәян кылыныр вә карьядә³ улан Сабан туйларының вә башка мәйдан вә җыеннар бәян ителер галәт-тәфсыйль⁴. Вә бу Сабан туе дидегемез⁵ шәһәрләрдә май числасының әүсатында⁶ вә уртасында улыр. Вә бу Сабан туе гыйбадәт бәйрәме имештер, бәлки атадан-бабадан калган рәсем вә гадәттер. Вә Сабан туеның хакыйкате вә маһияте⁷ будыр. Шәһәрдән хариҗ⁸ өч-дүрт чакрым бәртараф⁹ сәхрәгә чыкып күп халаеклар¹⁰ җәмегъ улырлар¹¹. Саляте зоһырдан¹² соң, ягъни көн уртасыннан соң җәмегъ улына башларлар, вә сахрага җәмегъ улдыктан соң¹³ ибтидаән¹⁴ бер йирдә түгәрәк вә мөдәүвәр¹⁵ улып¹⁶, мәйдан кылып көрәшерләр. Вә ул мәйданда һәркем көрәшә алмазлар, бәлки кемдер куәтле вә һөнәрле улсалар, шул кемсәләр көрәшерләр. Вә көрәшмәк дидегемезнең хакыйкате будыр ки, бер кемсә уң кулыны икенче кемсәнең* сул кулының култык астына куеп, вә сул кулыны икенче кемсәнең уң кулының култык өстенә куеп, бөгелеп вә иелеп берсе берсен екмак өчен йөрмәктер. Һәр кемсәнә үзенең куәте вә белгән һөнәре берлә екар, бәгъзысы¹⁷ күтәреп вә күтәргән соңында күтәрелмеш кемсәнең ике аягы уртасына күтәргүче кемсә тезене тыгып, бик каты екар, вә екылмакта екылмыш кемсәнең заһыры¹⁸, ягъни аркасы, йиргә тимәк дәркяр¹⁹ имәстер²⁰, бәлки заһыры йиргә кариб²¹ булса кифаять кыладыр²². Әгәр аркасы йиргә йиткәнчә екса, ул еккучы²³ кемсә бик мәмдүх²⁴ улыр. Вә ул еккучы кемсәне «батыр» диеп әйтерләр. Вә ул еккучы батыр** бераз ял итсә итә, итмәсә итмидер. Әмма ял итмәк горфән²⁵ лязим²⁶ имәстер, янә гайре²⁷ кеше берлә көрәшер. Әгәр ул кемсәне һәм²⁸ екса, янә икенче гайре кеше берлә көрәшер, та үзе екылганча. Бәгъзы куәтле вә һөнәрле кешеләр алты кеше, вә бәгъзы кеше аннан зиядә²⁹ екар. Еккучы батырга бер кешене екканынча акча вирерләр³⁰, егерме тиен, вә утыз тиен, вә аннан зиядә микъдарынча. Әгәр күбрәк екса, җаулык бирерләр. Вә бәгъзы көрәшүчеләр ятып атарлар, вә бәгъзы адәмнәр янбашка алып екарлар***. Янбашка алып екмакның кәйфияте будыр: көрәшүче вә янбашка алучы аркасыны көрәшә торган сахибенең³¹ корсак астына кертеп, ике кулы вә әле берлә сахибенең ике кәтеф³² вә багырыннан³³ басып екмактыр. Вә бәгъзы батыр кешеләр ике кеше илә көрәшеп ике кешене һәм екар, бәгъзы адәм алты вә йите кешене екып, вә ул еккучыны бер кемсә екса бик каты кул вә әл³⁴ чабып көлешерләр мәдхән³⁵ вә тәгъҗибән³⁶. Вә бәгъзы вакытта* кечкенә балалар берлә карт кешене көрәштерерләр. Әгәр карт кешене кечкенә кеше екса, көлешерләр. Вә еккучы батыр кешеләргә акча бирергә байлардан алырлар. Һәр бай үзенең һиммәтенә күрә бирер. Бу көрәшмәк 4 яки 5 сәгать улыр. Вә көрәшкән соң ат йөгертерләр өч чакрымнан яки зиядәрәктән. Вә атларны** шәһәр яныннан вә әтрафыннан*** сахрага вә мәйданга каршы йөгертерләр, чөнки мәйдан яныннан шәһәргә каршы йөгертсәләр, атлар буйлап вә көчләп китеп, шәһәргә кереп адәмнәрне таптамак вә басмак ихтималы бардыр. Вә йөгерә торган атлар ун бәлки зиядә булыр. Вә атларның йөгерүе вә чабуы**** бик яхшы вә симез вә зурлыкка нисбәтән³⁷ дәгелдер³⁸, бәлки назарда³⁹ вә карауда начар атлар бик йөгерек буладыр. Йөгерә торган атларга йөгергән вакытта бик зур кешеләр атланмас, бәлки яшь угланнар⁴⁰ атланырлар, унбиш-уналтыдагы угланнар атланырлар. Бәгъзы ат бәгъзы аттан егерме яки утыз колач алда килер, вә бәгъзы өч-дүрт колач⁴¹ алда киләдер, вә бәгъзысы янәшә, ягъни берсе-берсеннән узмаенча килер. Алдан килгән атка бер чапан куела вә биреләдер, аның артындагына күлмәк куеладыр, вә аның артындагына яулык яки башка зат⁴² куеладыр. Аның артындагына куелса куела, әмма куелмак горфән лязим имәстер. Узган атларга бирелә торган чапанны вә күлмәкне вә башка затларны бер озын гасага⁴³, ягъни бер таякка тезеп вә бәйләп, бер кеше ул гасаны***** күтәреп****** вә сузып вә селкеп торыр. Шәһәрләрдә чапанны вә күлмәкләрне вә яулыкларны байлардан алырлар. Вә йөгерек атларны йөгертмәк купислар******* вә байларга гына булмак лязим имәстер, бәлки карьядә улган адәмнәр һәм шәһәрдә атын йөгертсә ихтыярлыдыр. Вә атлар йөгердектән соң мәйдан тәмам булып, һәр адәм өйләренә кайтырлар. Вә бу Сабан туе бер һәфтә⁴⁴, ягъни бер атна улыр. Ат йөгертмәк вә көрәшмәк һәркөнне улыр, әмма җомга вә якшәмбе көннәрне халык бик күп булып, мәйдан бик зур булыр. Якшәмбе көннәрдә баярлар⁴⁵ һәм чинауниклар чыкарлар. Көрәшкән карап торып, бәгъзы еккучы батырның көрәшүен вә екуын бик яратып, еккучы батырга күп акча бирерләр. Вә бу Сабан туенда халык җәмегъ ула торган сахрада кибет вә дөккяннәр⁴⁶ корылып вә япылып⁴⁷, әнваг⁴⁸ йимешләр вә фруктавай вә әнваг матгуматлар⁴⁹ сатылыр, вә чәй вә башка әшрибәләр⁵⁰ һәм улыр. Вә йомырка сатучылар йомырканы пичуный кылып, ягъни мичтә пешереп, Сабан туена сатырга чыкарлар. Ул сатучыны уртага алып, йомырка уены уйнарлар, бере-береннән отыш вә комарлык⁵¹ итәрләр, вә отылмыш йомыркаларны сабый балаларга өләшеп тәкъсим итәрләр⁵². Вә башка тәгаҗҗеб⁵³ вә тамашалар чук⁵⁴ вә күп улыр, һәркем үзе гаянән⁵⁵ күрмәенчә, бәянет-тәфсыйль* итмәк⁵⁶ мөмкин вә сәһел⁵⁷ имәстер.

Бу сафхада⁵⁸ карьядә улан Сабан туе бәян иделә

Бу Сабан туе карьяләрдә април числасының әүсатында, ягъни урталарында улыр. Әмма карьядә Сабан туе бер көн ула, чәршәмбе көн, яки кече** атна, яки җомга көн ула. Карьядә авылның бер янына җәмегъ улалар. Карьядә көн ахырында җәмегъ улмак лязим имәстер, бәлки бәгъзы карьяләрдә көн әүвәленнән, вә бәгъзы карьяләрдә көннең ахырында җәмегъ улалар. Карьядә халык ул кадәр күп булмас. Һәр карьянең үз халкы булыр, әмма бәгъзы зуррак карьягә дүрт вә биш авыл җәмегъ улмак булыр. Халык тәмам җәмегъ вә егылып⁵⁹ беткәч, ибтидаән ат йөгертерләр. Карьядә ат йөгертмәк шәһәрдәге кебек имәстер, бәлки алты вә йите чакрым якка китеп, карьягә каршы йөгертеп килерләр. Узган атка сөлге дигән затны бирерләр, өч-дүрт аткача бирелер. Алдан килгән ат сөлгесене атның колагына бәйләп йөртерләр. Вә бу сөлгеләрне яңа өйләнгән егетләрдән алырлар. Вә ат йөгерткән соңында шәһәрдәге кебек мәйдан кылып көрәшмәк улыр. Карьядә еккучы батырларга һәр кешене еккан кадәр акча вә башка зат булмас, мәгәр бер кеше күп кешеләрне екса — сигез кешеме, яки унмы — шул кешегә бер күлмәк яки башка зат бирерләр. Вә ат йөгерткәннән соң кешеләрне йөгертерләр. Кешеләр тәмам чишенеп, күлмәкләре берлә генә йөгерерләр. Алдан килгән кешегә бер күлмәк яки яхшы сөлге бирерләр, һәм артындагы ике-өч кешегә бер зат бирелер. Ат йөгертмәк вә көрәшмәк тәмам булган соңында сикерешмәк вә сачрашмак⁶⁰ улыр. Бәгъзы адәм алты аршын⁶¹, вә бәгъзы адәм йите аршын, вә бәгъзы сигез аршын сикерер. Вә сикермәк тәмам булган соңында итәрлек уен вә тамашалар юктыр.

Березин И. Н. Турецкая хрестоматия. – СПб., 1890. – Т. II. – Вып. 2. – С. 171-176.

СҮЗЛЕК:

1. Улан — булган.

2. Кәйфият — рәвеш; ысул.

3. Карья — авыл.

4. Галәт-тәфсыйль — тәфсилле рәвештә.

5. Дидегемез — дигәнебез.

6. Әүсат — урта.

7. Маһият — (эшнең) төбе, чыны, асылы.

8. Хариҗ — тыш.

9. Бәртараф — читтә.

10. Халаеклар — кешеләр.

11. Җәмегъ улу — җыелу, җыелышу.

12. Саляте зоһыр — өйлә намазы.

13. Улдыктан соң — булганнан соң.

14. Ибтидаән — башта.

15. Мөдәүвәр — түгәрәк.

16. Ула — була.

17. Бәгъзы — кайбер.

18. Заһыр — арка.

19. Дәркяр — кирәк, тиеш.

20. Имәс — түгел.

21. Кариб — якын.

22. Кифаять кылу — җитәрлек булу.

23. Еккучы — егучы.

24. Мәмдүх — макталган.

25. Горфән — йола буенча, гадәт буларак.

26. Лязим — тиеш, кирәк, зарур.

27. Гайре — башка.

28. Һәм — да, дә.

29. Зиядә — артык.

30. Вирү — бирү.

31. Сахиб — (көрәштә) көндәш.

32. Кәтеф — калак сөяге; кулбаш сөяге.

33. Багыр — бавыр; күкрәк, гәүдәнең алгы өлеше.

34. Әл — кул.

35. Мәдхән — мактап.

36. Тәгъҗибән — гаҗәпләнеп.

37. Нисбәтән — чагыштырганда; карап.

38. Дәгел — түгел.

39. Назар — карау, караш.

40. Углан — малай, егет; бала.

41. Колач — озынлык үлчәү берәмлеге, 2,13 метрга тигез.

42. Зат — әйбер.

43. Гаса — таяк.

44. Һәфтә — атна.

45. Баярлар — рус аксөякләренең җыелма атамасы.

46. Дөккян — кибет.

47. Япылу — ясалу.

48. Әнваг — күптөрле.

49. Матгуматлар — ашамлыклар.

50. Әшрибәләр — эчемлекләр.

51. Комарлык — отыш.

52. Тәкъсим итү — бүлү; өләшү.

53. Тәгаҗҗеб(ләр) — искитәрлек нәрсәләр.

54. Чук — күп.

55. Гаянән — үз күзе белән.

56. Бәянет-тәфсыйль итмәк — тәфсилләп аңлату.

57. Сәһел — җиңел.

58. Сафха — бит, сәхифә.

59. Егылу — җыелу.

60. Сачрашмак — чәчрәшү (сикерешү).

61. Аршын — озынлык үлчәү берәмлеге, 71 сантиметрга тигез.

* Текстта: кешәнең.

** Текстта «батыр» сүзе ике тапкыр язылган.

*** Текстта: барлар.

* Текстта: вактый а.

** Текстта: аатларны.

*** Текстта: тарафыннан.

**** Текстта: чавы.

***** Текстта: газаны.

****** Текстта: кхүтәреп.

******* Текстта: купишлар.

* Текстта: бәян әтәфсыйль.